از شناخت کم خونی فقر آهن تا آشنایی با علل و راه های درمان آن

بر اساس یافته های علمی کم‌خونی فقر آهن رایج‌ترین نوع کم‌خونی بوده و زمانی رخ می‌دهد که بدن دارای میزان کافی از آهن نباشد، آهن در بدن برای ساخت هموگلوبین نقشی اساسی دارد. اگر آهن به مقدار نیاز بدن، در خون وجود نداشته باشد، سایر اندام‌های شما نمی‌توانند به میزان لازم، اکسیژن دریافت کنند. هموگلوبین، پروتئینی است، که در گلبول‌های قرمز وجود دارد و وظیفه انتقال اکسیژن به اندام‌ها و بافت‌های بدن را به عهده دارد.

با وجود اینکه این مشکل بسیار شایع است اما همچنان تعداد زیادی از مردم از ابتلا به بیماری کم‌خونی ناشی از فقر آهن بی‌اطلاع هستند، و این امکان وجود دارد، که به مدت چندین سال بدون دانستن علت اصلی، علائم گوناگونی را تجربه کنند.

در سنین باروری زنان، علت عمده کم‌خونی فقر آهن، از دست رفتن آهن بر اثر خونریزی شدید، در دوره قاعدگی یا بارداری است. برنامه غذایی نادرست و یا بعضی از بیماری‌های روده که بر جذب آهن، اثر می‌گذارند، نیز ممکن است علت کم‌خونی ناشی از فقر آهن باشند.

احتمال دارد که علائم کم‌خونی فقر آهن در مرحله‌های نخست، خفیف بوده و یا حتی بیمار، متوجه این علائم نشود. بر اساس گفته انجمن هماتولوژی آمریکا (ASH)، اکثر مردم تا پیش از انجام یک آزمایش خون معمولی، متوجه کم‌خونی خفیف خود، نخواهند شد.

علایم کم خونی فقر آهن

نشانه‌های کم‌خونی فقر آهن، از متوسط ​​تا شدید شامل موارد زیر می‌شود:

• • خستگی عمومی
  • احساس ضعف
  • تنگی نفس
  • رنگ‌پریدگی پوست
  • سرگیجه
  • تمایل عجیب به خوردن اقلام فاقد ارزش غذایی
  • احساس سوزن سوزن شدن یا نوعی خزش در پاها
  • سرد شدن دست‌ها و پاها
  • تورم یا درد در زبان
  • ضربان قلب سریع یا نامنظم
  • ناخن‌های ضعیف و شکننده
  • سردرد

دلایل کم خونی فقر آهن کدامند؟

بر اساس گزارش ASH، کمبود آهن از اصلی‌ترین علل کم‌خونی است. علل بسیاری، برای ابتلا به کمبود آهن وجود دارد. در این بخش به بررسی این علل خواهیم پرداخت:

دریافت ناکافی آهن

مصرف کم آهن، در دراز مدت، سبب می‌شود، که بدن شما دچار کمبود شود. مواد غذایی‌ای همچون گوشت، تخم‌ مرغ و تعدادی از سبزیجات دارای برگ سبز، منابع غنی آهن هستند. توجه داشته باشید، که آهن برای دوره رشد و تکامل سریع، بسیار ضروری است، به همین دلیل زنان باردار و کودکان خردسال، در برنامه غذایی خود، به غذاهایی سرشار از آهن نیاز دارند.

بارداری یا از دست رفتن خون بر اثر قاعدگی شدید

خونریزی داخلی

بروز برخی از مشکلات سلامتی، باعث خونریزی داخلی شده و منجر به کم‌خونی فقر آهن می‌شوند. برای مثال، زخم معده، پولیپ روده بزرگ یا سرطان روده و… از این نوع مشکلات محسوب می‌شوند. مصرف منظم بعضی از مسکن‌های خاص، مثل آسپرین هم ممکن است، موجب خونریزی در معده شود.

ناتوانی در جذب آهن

در برخی از بیماری‌ها یا جراحی‌هایی که بر روده‌ها اثر می‌گذارند نیز، احتمال ایجاد اختلال در نحوه جذب آهن توسط بدن شما، وجود دارد. حتی اگر برنامه غذاییتان، سرشار از آهن باشد، بیماری سلیاک و یا جراحی روده همچون بای پس معده، می‌توانند در بدن، سبب ایجاد محدودیت در میزان جذب آهن شوند. اگر مبتلا به اندومتریوز هستید، شاید در طول دوره قاعدگی خون زیادی از دست بدهید و حتی شاید ندانید که به آندومتریوز، دچار هستید، چراکه در قسمت شکم یا لگن و در خارج از رحم پنهان می‌شود. در بیماری سلیاک نیز، واکنش غیرطبیعی ایمنی بدن به گلوتن، سبب ایجاد سموم از بین برنده پرزها می‌شود، وقتی پرزهای داخل روده کوچک آسیب بینند، بدن قادر به جذب مواد مغذی از غذا نخواهد بود.

ژنتیک

برخی از اختلالات، مثل بیماری سلیاک، که بر جذب آهن کافی اثر منفی دارد، توسط خانواده و بطور ارثی منتقل می‌شوند. علاوه بر این، شرایط ژنتیکی یا جهش‌هایی هم رخ می‌دهند، که می‌توانند، باعث مشکلات بیشتری شوند. یکی از این موارد، جهش TMRPSS6 است. این جهش، سبب می‌شود که بدن شما میزان زیادی «هپسیدین» تولید کند، هورمون هپسیدین، می‌تواند از جذب آهن در روده شما، جلوگیری کند.

شرایط ژنتیکی دیگری نیز، می‌توانند با ایجاد خونریزی غیرطبیعی، موجب کم‌خونی شوند. برای مثال می‌توانیم به بیماری‌های فون ویلبراند و هموفیلی اشاره کنیم.

چه کسانی در معرض خطر کم خونی فقر آهن هستند؟

کم‌خونی بیماری شایعی است، که در مردان و زنان، با هر سنی و از هر قومی وجود دارد. بعضی از افراد، افرادی که در زیر نام می‌بریم، بیشتر از دیگران، در معرض خطر ابتلا به کم‌خونی فقر آهن هستند:

• • زنان در سنین باروری
  • زنان باردار
  • افراد دارای برنامه غذایی ضعیف
  • کسانی که به طور مکرر خون اهدا کنند
  • نوزادان و کودکان (بخصوص، کودکان زودتر از موعد متولد شده یا دارای جهش رشد)
  • گیاهخوارانی که بجای گوشت، غذای مناسب دیگری مصرف نکنند
  • نوجوانانی که در دوره رشد سریع خود هستند
  • بزرگسالان بالای 65 سال
  • افرادی که محیط یا آب شربشان در معرض سرب باشد
  • ورزشکاران نیازمند به عملکرد و استقامت بالا مثل دوندگان ماراتن

خونریزی شدید در دوره قاعدگی

بر اساس گزارشات مراکز کنترل و پیشگیری از بیماری(CDC) خونریزی قاعدگی طبیعی به مدت 4 تا 5 روز، ادامه خواهد یافت و مقدار خون از دست رفته حدودا بین 2 تا 3 قاشق غذاخوری است. زنانی که در دوره قاعدگیشان، دچار خونریزی بیش از حد طبیعی شوند، معمولاً بیشتر از 7 روز خونریزی داشته و همچنین دو برابر بیشتر از حد طبیعی نیز، خون از دست می‌دهند. سونوگرافی لگن، به پزشک کمک می‌کند تا منبع اصلی خونریزی بیش از حد در دوران قاعدگی را تشخیص دهد. مشابه کم خونی فقر آهن، فیبروم رحم نیز غالبا علائمی بوجود نمی‌آورد و زمانی اتفاق می‌افتند، که تومورهای عضلانی در رحم، رشد کنند. فیبروم‌ها عموما سرطانی نیستند، اما می‌توانند سبب خونریزی شدید قاعدگی شده و این امر موجب کم خونی فقر آهن می‌شود.

چگونگی تشخیص کم خونی ناشی از فقر آهن

پزشک معمولا به کمک آزمایش خون، کم‌خونی را تشخیص می‌دهد. این آزمایش شامل موارد زیر می‌شود:

آزمایش شمارش کامل خون (CBC)

شمارش کامل خون (CBC) احتمالا اولین آزمایشی خواهد بود، که پزشکان از آن استفاده می‌کنند؛ CBC میزان اجزای سلولی یا مرتبط با سلول را در خون شما اندازه‌گیری می‌کند، این اجزا عبارتند از:

• • گلبول‌های قرمز (RBC)
  • گلبول‌های سفید (WBC)
  • هموگلوبین
  • هماتوکریت
  • پلاکت‌ها

آزمایشCBC اطلاعاتی درباره خون شما ارائه خواهد داد، که برای تشخیص کم‌خونی فقر آهن بسیار مفیدند، این اطلاعات نیز شامل موارد زیر هستند:

• • سطح هماتوکریت (درصد حجم خونی، که از گلبول‌های قرمز تشکیل شده است)
  • سطح هموگلوبین
  • اندازه گلبول‌های قرمز

محدوده هماتوکریت طبیعی، در زنان بالغ 34.9 تا 44.5 درصد و محدوده هموگلوبین نیز 12.0 تا 15.5 گرم در دسی لیتر است؛ در مردان بالغ، محدوده هماتوکریت نرمال 38.8 تا 50 درصد و محدوده هموگلوبین هم 13.5 تا 17.5 گرم در دسی لیتر است.

در کم‌خونی فقر آهن، هم سطح هماتوکریت و هم سطح هموگلوبین پایین است، گلبول‌های قرمز هم اغلب از لحاظ اندازه، کوچکتر از حد طبیعی خود هستند. آزمایش CBC، به عنوان قسمتی از معاینه فیزیکی معمول انجام شده و معیار مناسبی برای تشخیص سلامت کلی بدن است. علاوه بر این، عموما پیش از جراحی نیز، این آزمایش توصیه خواهد شد.

سایر آزمایشات موثر در تشخیص

همانطور که گفته شد، کم‌خونی عموما با انجام آزمایش CBC قابل تایید است، اما ممکن است پزشک آزمایشات خون دیگری را جهت تعیین شدت کم‌خونی و راه درمان‌ آن، تجویز کند. ممکن است خون، بوسیله میکروسکوپ نیز بررسی شود. اطلاعاتی که توسط این آزمایشات خون بدست می‌آیند، عبارتند از:

• • سطح آهن خون
  • اندازه و رنگ RBC (گلبول‌های قرمز بر اثر کمبود آهن، کم‌رنگ می‌شوند)
  • سطح فریتین
  • ظرفیت کل اتصال آهن شما (TIBC)

فریتین نوعی پروتئین است که برای ذخیره آهن در بدن مفید است. میزان پایین فریتین، نشان‌دهنده آن است، که مقدار کمی از آهن ذخیره می‌شود. آزمایش TIBC جهت تعیین مقدار ترانسفرین حامل آهن، مورد استفاده قرار می‌گیرد. ترانسفرین، پروتئین حمل‌کننده آهن است.

آزمایشات خونریزی داخلی

اگر پزشک مشکوک به خونریزی داخلی شود، یکی از آزمایشاتی که نیاز خواهد بود، آزمایش مخفی(نهانی) مدفوع، جهت یافتن خون در مدفوع است. خون در مدفوع می‌تواند از علائم خونریزی روده باشد. ممکن است یک آندوسکوپی نیز درخواست شود، که در این آزمایش از دوربین کوچکی روی یک لوله منعطف، برای مشاهده و بررسی پوشش‌های دستگاه گوارش، استفاده می‌شود و دارای دو روش است:

بوسیله آزمایش EGD، که به عنوان آندوسکوپی دستگاه گوارش فوقانی هم شناخته شده، پزشک می‌تواند پوشش مری، معده و قسمت بالایی روده کوچک شما را مشاهده کند.

کولونوسکوپی که آندوسکوپی دستگاه گوارش تحتانی است، به پزشک کمک می‌کند، که پوشش روده بزرگ را که بخش پایینی روده بزرگ است، مورد بررسی قرار دهد. این آزمایش‌ها در شناسایی منابع خونریزی گوارشی موثرند.

فقر آهن و عوارض آن

کم‌خونی فقر آهن، اکثرا خفیف بوده و همچنین به آسانی قابل اصلاح است. اما در صورتیکه کم‌خونی یا کمبود آهن را درمان نکنید، احتمالا موجب بروز سایر مشکلات سلامتی می‌شود. این مشکلات عبارتند از:

ضربان قلب سریع و نامنظم

هنگامی که دچار کم‌خونی می‌شوید، قلبتان، باید خون بیشتری پمپاژ کرده، تا کمبود اکسیژن را جبران کند. این موضوع سبب ضربان قلب نامنظم می‌شود. در شرایط حاد، منجر به نارسایی قلبی یا بزرگ شدن قلب نیز خواهد شد.

عوارض بارداری

در شرایط حاد کمبود آهن، ممکن است کودک، نارس یا با وزن کم غیر طبیعی، متولد شود، زنان باردار برای جلوگیری از این مشکل، عموما در دوران بارداری خود، مکمل آهن مصرف می‌کنند.

تاخیر در رشد در نوزادان و کودکان

نوزادان و کودکانی که مبتلا به کمبود آهن شدید هستند، ممکن است با تاخیر در رشد مواجه شوند و بیشتر در معرض ابتلا به عفونت قرار گیرند.

راه های درمان کم خونی ناشی از فقر آهن

روش درمان کم‌خونی فقر آهن، به علت و شدت این مشکل بستگی دارد به عنوان مثال خرید مکمل های آهن یکی از این راه ها است. در زیر به نمونه‌هایی از روش‌‌های درمان، اشاره شده است:

مکمل های آهن

قرص آهن برای بازیابی سطح مناسب آهن در بدن، مفید است. پیشنهاد می‌شود، که قرص آهن را با معده خالی مصرف کرده، تا به جذب بهتر آن کمک شود. اما اگر در معده‌تان دچار ناراحتی می‌شوید، می‌توانید آن را همراه غذا میل کنید. گاهی برای چند ماه، نیاز به مصرف مکمل‌ها دارید. دقت کنید که ممکن است مکمل‌های آهن، سبب یبوست و یا مدفوع سیاه شوند.

استفاده از رژیم غذایی مناسب

مواد غذایی حاوی آهن عبارتند از:

• • مصرف گوشت قرمز
  • سبزیجات با رنگ سبز تیره و دارای برگ
  • میوه خشک شده
  • آجیل
  • غلات غنی شده با آهن

افزون بر این‌، ویتامین C می‌تواند به جذب آهن در بدن کمک کند. ممکن است پزشکتان همراه با قرص آهن، مصرف یک منبع ویتامین C مثل یک لیوان آب پرتقال یا دیگر مرکبات را نیز توصیه کند. بهتر است توجه کنید که خوراکی و نوشیدنی‌هایی که مصرف می‌کنید، سطح آهن شما را کاهش نداده و یا سبب کاهش جذب آهن نشوند، چای سیاه یکی از این موارد است.

درمان علت اصلی خونریزی

اگر علت کمبود، خونریزی بیش از حد باشد، مکمل‌های آهن کمک چندانی نخواهند کرد. برای زنانی که قاعدگی‌های سنگین دارند، قرص‌های ضد بارداری تجویز می‌شود. این امر می‌تواند، مقدار خونریزی قاعدگی را کاهش دهد. اگر خونریزی ناشی از آسیب، جراحت و یا سایر مشکلات داخلی باشد، شاید برای متوقف کردن خونریزی، نیاز به جراحی داشته باشید. در موارد بسیار شدید، تزریق گلبول قرمز و یا آهن وریدی، سریعا جایگزین آهن و از دست دادن خون می‌شود.

چگونگی پیشگیری از کم خونی ناشی از فقر آهن

برای جلوگیری از ابتلا به کم‌خونی، بر اثر دریافت ناکافی آهن، استفاده از یک برنامه غذایی سرشار از آهن و ویتامین C پیشنهاد می‌شود. غذاهای سرشار از آهن، گوشت، مثل بره، گوشت خوک، مرغ و گوشت گاو، لوبیا، کدو تنبل و دانه‌های کدو سبز، اسفناج، میوه خشک، غذاهای دریایی، مانند صدف، ساردین، میگو و صدف، تخم مرغ، غلات خشک و غنی شده با آهن هستند و از غذاهای سرشار از ویتامین C نیز می‌توان به پرتقال، گریپ فروت، توت فرنگی، کیوی، گواوا، پاپایا، آناناس، خربزه و انبه، کلم بروکلی، فلفل دلمه‌ای قرمز و سبز، گل کلم، گوجه فرنگی، سبزیجات برگدار اشاره کرد. همچنین مادران باید برای نوزادان خود، از شیر مادر و یا شیر خشک غنی شده با آهن استفاده کنند.