زغال فعال چیست؟ | مزایا و کاربردهای زغال اکتیو در زیبایی و سلامت
زغال فعال اغلب برای درمان مسمومیت یا اوردوز و همچنین درمان اسهال و کاهش کلسترول استفاده می‌شود. بسیاری از افراد نیز به عنوان درمان خانگی از این ماده برای موارد مختلف استفاده می‌کنند، اما شواهد علمی کمی سایر مزایای زغال فعال را تایید کرده است.
زغال فعال یک پودر سیاه بی‌بو و بی‌طعم است که از دیرباز برای درمان بیماری‌های مختلف از آن استفاده کرده‌اند. اما امروزه این ماده بیشتر در محیط‌های پزشکی برای درمان اوردوز یا بیش‌مصرفی داروها و یا به عنوان داروی ضدسم در موارد اورژانسی استفاده می‌شود.
احتمالا زغال فعال مزایای دیگری از جمله کاهش گاز و نفخ، کاهش سطح کلسترول و بهبود عملکرد کلیه را هم به همراه داشته باشد. برخی از افراد نیز ادعا می‌کنند که زغال فعال باعث سفید شدن دندان‌ها، تصفیه آب و حتی درمان مسمومیت الکلی می‌شود. اما باید دید چند مورد از این ادعاها توسط شواهد علمی تایید شده‌اند.
اگر نمی‌دانید زغال فعال چیست و چه کاربردی دارد، در این بخش با مزایا، موارد استفاده، عوارض جانبی و دوز مصرف این ماده آشنا خواهیم شد. پس همراه ما باشید.
زغال فعال چیست؟
زغال فعال، زغالی است که در دماهای بسیار بالا و با اکسیژن تیمار شده تا متخلخل‌تر شود. این فرآیند، ساختار داخلی زغال را تغییر می‌دهد؛ همچنین باعث کاهش اندازه منافذ آن و افزایش مساحت سطح آن می‌شود.
پودر سیاه ریز حاصل از این فرآیند یا به همان صورت فروخته می‌شود یا به عنوان مکمل، داخل کپسول قرار می‌گیرد. زغال فعال همچنین به محصولات غذایی و غیرغذایی مختلفی از بستنی گرفته تا خمیردندان، اضافه می‌شود.
زغال فعال را نباید با زغال‌هایی که برای روشن کردن آتش استفاده می‌شود، اشتباه بگیرید. اگرچه هر دو ممکن است از مواد پایه مشابه ساخته شده باشند، اما زغال‌های معمولی در دماهای بالا فعال نشده‌اند. علاوه بر این حاوی مواد اضافی هستند که برای انسان‌ها سمی محسوب می‌شود.
عملکرد زغال فعال چگونه است؟
فعال کردن زغال با گاز در دماهای بالا باعث ایجاد حفره‌های میکروسکوپی در آن می‌شود که مساحت سطح آن را افزایش می‌دهد. زغال فعال توسط دستگاه گوارش جذب نمی‌شود. بنابراین با مصرف خوراکی آن، زغال فعال به صورت تغییرنیافته به روده می‌رسد.
بافت متخلخل زغال، بار الکتریکی منفی دارد که باعث می‌شود مولکول‌هایی که بار مثبت دارند، مانند سموم و گازها، به این ماده جذب شوند. هنگامی که مایعات یا گازها از زغال فعال عبور می‌کنند، به آن متصل می‌شوند که این فرایند جذب سطحی نام دارد. درنتیجه سموم و مواد شیمیایی در روده به دام می‌افتند و از طریق مدفوع دفع می‌شوند. زغال فعال همچنین با جذب گازها می‌تواند به کاهش نفخ کمک کند.
مزایا و کاربردهای زغال فعال
زغال فعال چندین مزیت بالقوه برای سلامتی انسان دارد. با این حال برخی از این مزایا با توجه به پژوهش‌های گذشته معرفی شدند که در حال حاضر اعتباری ندارند. علاوه بر این، نباید زغال فعال را به عنوان درمان مسمومیت با دارو یا اوردوز، بدون تجویز پزشک مصرف کرد. اگر مشکوک به مسمومیت یا بیش‌مصرفی هستید، بهتر است فورا به پزشک مراجعه کنید.
درمان اورژانسی مسمومیت دارویی و اوردوز
زغال فعال از اوایل دهه 1800 به عنوان درمان ضدسم اورژانسی استفاده می‌شده است. زیرا این ماده می‌تواند به انواع مختلفی از داروها متصل شود و اثرات آنها را کاهش دهد. این ماده ممکن است برای درمان بیش‌مصرفی داروهای تجویزی و داروهای بدون نسخه مانند آسپیرین، استامینوفن و آرام‌بخش‌ها استفاده شود.
مطالعات نشان می‌دهند که مصرف 50 تا 100 گرم از زغال فعال ظرف 5 دقیقه پس از مصرف دارو، می‌تواند احتمال جذب دارو را تا 74 درصد کاهش دهد.
احتمالا مصرف زغال فعال در ساعات اول پس از بیش‌مصرفی یا مسمومیت، مفیدتر خواهد بود. مطالعات قدیمی‌تر نشان می‌دهند که مصرف این ماده بعد از یک ساعت اول کمکی نمی‌کند. با این حال پژوهش‌های جدیدتر چندین مورد را گزارش می‌کنند که زغال فعال حتی پس از ساعات اول مصرف دارو نیز مؤثر بوده است. یکی از دلایل تاثیر زغال فعال در این شرایط این است که زغال فعال نه تنها از جذب دارو جلوگیری می‌کند، بلکه به بدن کمک می‌کند تا داروهای جذب شده را سریع‌تر دفع کند.
علاوه بر این پژوهش‌ها نشان می‌دهند که زغال فعال می‌تواند تا 4 ساعت بعد از مصرف داروهایی که هضم را کند می‌کنند و یا در زمان مصرف دوزهای بالای دارو، مفید واقع شود.
در محیط‌های پزشکی، دوز اولیه 50 تا 100 گرم گاهی اوقات با چندین دوز کوچک‌تر، مثلا 10 تا 25 گرم، هر 2 تا 4 ساعت یا 6 ساعت یک‌بار دنبال می‌شود. این پروتکل مصرف زغال فعال ممکن است در مسمومیت‌های ناشی از داروهایی که سرعت جذب پایین‌تری دارند، موثر باشد. این پروتکل مصرف در مواردی مثل مصرف داپسون، فنوباربیتال، کینین، کاربامازپین و تئوفیلین بسیار مفید خواهد بود؛ هرچند تحقیقات بیشتری در این زمینه نیاز است.
مهم است بدانید که زغال فعال در همه موارد مسمومیت موثر نیست. به عنوان مثال به نظر می‌رسد این ماده تاثیر چندانی در مسمومیت‌های الکلی، فلزات سنگین، آهن، لیتیم، پتاسیم، اسید یا مواد قلیایی ندارد. هم مطالعات قدیمی و هم جدید هشدار می‌دهند که نباید زغال فعال را به صورت روتین در همه موارد مسمومیت تجویز کرد. بلکه استفاده از آن باید مورد به مورد توسط متخصصان بررسی شود.
احتمال بهبود عملکرد کلیه
زغال فعال می‌تواند با کاهش تعداد مواد زائدی که کلیه‌ها باید تصفیه کنند، عملکرد کلیه را افزایش دهد. این عملکرد زغال فعال به ویژه برای افراد مبتلا به بیماری مزمن کلیوی مفید است. کلیه‌های سالم معمولا برای تصفیه خون مشکلی ندارند، اما بیماری‌های کلیوی توانایی کلیه‌ها برای حذف اوره و سایر سموم را محدود می‌کند.
زغال فعال ممکن است به اوره و سایر سموم متصل شود و به بدن کمک کند تا آنها را دفع کند. اوره و سایر مواد زائد می‌توانند از جریان خون به روده برسند و در روده به زغال فعال متصل شده و از طریق مدفوع دفع شوند.
مطالعات قدیمی نشان می‌دهد که زغال فعال ممکن است سطوح خونی اوره و سایر مواد زائد را کاهش دهد و همچنین عملکرد کلیه را در افراد مبتلا به بیماری کلیوی مزمن بهبود بخشد. با این حال تحقیقات بیشتری برای اثبات این عملکرد لازم است.
احتمال کاهش علائم سندرم بوی ماهی
زغال فعال ممکن است به کاهش بوهای ناخوشایند در افراد مبتلا به تری‌متیل‌آمینوری (TMAU) یا همان سندرم بوی ماهی کمک کند. TMAU یک شرایط ژنتیکی خاص است که در آن ترکیبی که بوی ماهی فاسد می‌دهد (تری‌متیل‌آمین یا TMA) در بدن تجمع می‌یابد.
معمولا بدن TMA را قبل از دفع از طریق ادرار، به یک ترکیب بی‌بو تبدیل می‌کند؛ اما افراد مبتلا به این سندروم فاقد آنزیم مورد نیاز برای انجام این تبدیل هستند و این موضوع باعث تجمع TMA و ورود آن به ادرار، عرق و تنفس می‌شود که فرد احساس می‌کند بوی ماهی فاسد شده می‌دهد!
مطالعات نشان می‌دهند که سطح متخلخل زغال فعال ممکن است به ترکیبات کوچک و بودار مانند TMA متصل شده و دفع آنها را افزایش دهد.
در یک مطالعه قدیمی در رابطه با افراد مبتلا به این سندروم، 1.5 گرم زغال فعال به مدت 10 روز به این افراد داده شد. این دوز، غلظت‌های TMA در ادرار آنها را به سطوح طبیعی کاهش داد و بوی بد را از بین برد. یک مطالعه موردی دیگر نشان می‌دهد که ترکیب زغال فعال با داروها و تغییرات رژیم غذایی ممکن است بوی ماهی را در افراد مبتلا به TMAU کاهش دهد.
البته برای تایید اثر این ماده بر سندروم بوی ماهی، مطالعات بزرگ‌تر و جدیدتری نیاز است.
احتمال کاهش سطوح کلسترول
زغال فعال می‌تواند به کاهش سطوح کلسترول کمک کند. پژوهش‌های قدیمی نشان می‌دهد که زغال فعال ممکن است به کلسترول و اسیدهای صفراوی حاوی کلسترول در روده متصل شده و از جذب آنها جلوگیری کند.
در یک مطالعه قدیمی، مصرف 24 گرم زغال فعال در روز به مدت 4 هفته، کلسترول کل و کلسترول بد (LDL) را تا 25 درصد کاهش داد؛ در حالی که میزان کلسترول خوب (HDL) را 8 درصد افزایش داد. در مطالعه دیگری، مصرف روزانه 4 تا 32 گرم زغال فعال به کاهش 29 تا 41 درصدی کلسترول کل و LDL در افراد دارای سطوح بالای کلسترول، کمک کرد. البته دوزهای بالاتر این ماده موثرتر بودند.
سایر مطالعات نیز نتایج مشابهی را نشان دادند؛ اگرچه اعداد در آنها متفاوت است. باید در نظر داشت که تمام پژوهش‌های مربوطه در دهه 1980 انجام شده‌اند، بنابراین یافته‌های جدیدتر برای اثبات این ادعا مورد نیاز است.
کاربردهای خانگی، آرایشی و سایر کاربردهای احتمالی
زغال فعال، درمان خانگی محبوبی برای چندین بیماری است و گاهی برای سایر اهداف خانگی و آرایشی نیز استفاده می‌شود. با این حال شواهد علمی اندکی این مزایا را تایید می‌کند.
-
- کاهش گاز در روده: یک مطالعه که اخیرا انجام شده نشان می‌دهد که مصرف زغال فعال 8 ساعت قبل از سونوگرافی شکم به طور قابل توجهی مقدار گاز در روده را کاهش می‌دهد؛ درنتیجه تصویربرداری را واضح‌تر و آسان‌تر می‌کند.
- کمک به درمان اسهال: یک مطالعه موردی نشان می‌دهد که زغال فعال ممکن است به درمان اسهال کمک کند، اما مطالعات باکیفیت بالاتری مورد نیاز است.
- تصفیه آب: زغال فعال ممکن است با حذف آلاینده‌ها، مواد جامد معلق و میکروارگانیسم‌ها مانند باکتری‌ها به تصفیه آب کمک کند که تمام این فرآیندها را بدون تاثیر بر pH یا طعم آب انجام می‌دهد.
- سفید کردن دندان: گفته می‌شود این ماده هنگام استفاده به عنوان دهان‌شویه یا در خمیردندان، دندان‌ها را سفید می‌کند. زغال فعال این کار را با جذب پلاک و سایر ترکیبات رنگی‌کننده دندان انجام می‌دهد. با این حال هیچ مطالعه‌ای این ادعا را تایید نمی‌کند.
- پیشگیری از مسمومیت الکلی: گاهی اوقات از زغال فعال به عنوان درمان مسمومیت الکلی یاد می‌شود. اما این ماده الکل را به خوبی جذب نمی‌کند، بنابراین این احتمال بسیار بعید است.
- درمان پوستی: برخی ادعا می‌کنند استفاده از زغال فعال روی پوست در درمان آکنه، شوره سر و گزش حشرات یا مار موثر است. با این حال تقریبا هیچ شواهدی این ادعاها را تایید نمی‌کند.
خمیر دندان سفید کننده زغالی سیگنال یک خمیر دندان منحصر به فرد است که با استفاده از پودر زغال طبیعی و مواد معدنی روی، دندان‌های شما را سفید، درخشان و سالم می‌کند.
آیا مصرف زغال فعال خطری ندارد؟
زغال فعال در اکثر موارد یک ماده ایمن در نظر گرفته می‌شود و واکنش‌های نامطلوب آن نادر است. با این حال می‌تواند برخی عوارض جانبی ناخوشایند را ایجاد کند که متداول‌ترین آنها استفراغ است؛ به خصوص اگر سوربیتول نیز استفاده شده باشد.
در موارد بسیار نادر گزارش شده که زغال فعال منجر به انسداد روده شده است. اگر اختلالات حرکت روده دارید یا داروهای اپیوئید یا ضداسپاسم دریافت می‌کنید، ممکن است در معرض خطر بیشتری باشید. علاوه بر این، آکادمی سم‌شناسی بالینی آمریکا (AACT) هشدار می‌دهد در موارد خون‌ریزی، انسداد یا سوراخ در روده نباید از زغال فعال استفاده کرد.
باید در نظر داشت زمانی که از زغال فعال به عنوان درمان ضدسم در موارد اورژانسی استفاده می‌شود، خطر ورود آن به ریه به جای معده وجود دارد، به ویژه اگر فرد استفراغ کند یا خواب‌آلود یا نیمه‌هوشیار باشد. بنابراین این ماده فقط باید به افراد کاملا هوشیار داده شود.
توجه داشته باشید که زغال فعال می‌تواند جذب برخی داروها را نیز کاهش دهد. اگر در حال مصرف دارویی هستید، بهتر است قبل از مصرف این ماده با پزشکتان مشورت کنید.
دوز مصرف زغال فعال چقدر است؟
اگر دوست دارید از زغال فعال در مصارف خانگی یا آرایشی استفاده کنید، می‌توانید این ماده را به صورت ماسک، پودر، مکمل و... خریداری کنید. اگر مکمل پودری خریداری کردید، آن را با آب یا آبمیوه مخلوط کنید تا مصرف آن آسان‌تر شود.
مطمئن شوید دستورالعمل‌های دوز مصرف روی برچسب کالا را دنبال می‌کنید یا برای مصرف از افراد متخصص مشورت بگیرید. در مورد مسمومیت دارویی، فورا به پزشک مراجعه کنید. یک پزشک متخصص ممکن است دوز اولیه 50 تا 100 گرم زغال فعال را برای شما تجویز کند. معمولا به کودکان دوز پایین‌تری بین 10 تا 50 گرم، بسته به سن آنها، پیشنهاد می‌شود.
توجه داشته باشید که دوزهای توصیه شده برای سایر شرایط از مطالعات قدیمی استخراج شده‌اند. در حال حاضر این دوزها از 1.5 گرم برای درمان بیماری بوی ماهی تا 4 الی 32 گرم در روز برای کاهش کلسترول و بهبود عملکرد کلیه در بیماران مبتلا به نارسایی مزمن کلیه متفاوت است. این توصیه‌ها باید با توجه به مطالعات جدیدتر به‌روزرسانی شوند.
جمع بندی
زغال فعال یک ماده طبیعی با کاربردهای متنوع است. از این ماده اغلب به عنوان درمان اورژانسی در موارد بیش‌مصرفی یا مسمومیت استفاده می‌شود؛ زیرا شواهد علمی قابل توجهی این کارایی زغال فعال را تایید می‌کنند. زغال فعال همچنین ممکن است به کاهش سطوح کلسترول، مبارزه با علائم سندرم بوی ماهی، بهبود عملکرد کلیه و کاهش گاز و اسهال کمک کند. با این حال مطالعاتی که این ادعاها را ثابت کنند یا قدیمی و یا محدود هستند.
زغال فعال می‌تواند با سایر داروها تداخل داشته باشد، بنابراین اگر در حال مصرف دارو هستید، قبل از استفاده از این ماده با پزشک مشورت کنید. در ضمن بهتر است از پایین‌ترین دوز ممکن شروع به مصرف زغال فعال کنید تا از واکنش بدن خود قبل از افزایش دوز، مطمئن شوید.
